Veel mensen kunnen goed genieten van lekker eten, in verschillende maten van (on)gezondheid. Balans is de sleutel: af en toe eens lekker speciaal genieten of snoepen, maar voor het merendeel regelmatig goede, voedzame en "gewone" kost. Niet iedereens relatie met voedsel en eten laat zich echter binnen die gemiddelde attitude kaderen. Sommige mensen ontwikkelen een emotioneel of psychologisch ongezonde, en soms zelfs destructieve, relatie met voedsel en krijgen zo uiteindelijk te kampen met eetproblemen. Dit is verstoord of problematisch eetgedrag. Dit kan gediagnosticeerd worden als een klinische eetstoornis, wat een diepgaand en schadelijk syndroom van ziekte is. In deze blogtekst geven we meer uitleg over de 3 bekendste en meest voorkomende eetstoornissen: anorexia nervosa, boulimia nervosa en de eetbuistoornis. Belangrijk om hier al te vermelden is dat dit niet de enigste drie eetstoornissen zijn die gevaarlijk of medisch erkend zijn. Eetstoornissen bestaan op een spectrum van kenmerken en intensiteit en iédere vorm van verstoord eetgedrag verdient medische begeleiding en begrip.
Anorexia nervosa
Anorexia nervosa is een ziekte die vrij gekend is onder de bevolking. Het standaard en stereotiep ziektebeeld bij anorexia nervosa is meestal een ondervoed, vel over been tiener- of pubermeisje dat weigert te eten. Dit is inderdaad één van de mogelijke uitingen, maar anorexia als ziekte kan ook een meer diverse doelgroep treffen: vrouwen en mannen van alle leeftijden. Belangrijk om te beseffen is dat eetstoornissen medisch als psychische stoornissen gezien worden en niet onlosmakelijk samenhangen met één bepaalde vorm of uiterlijke manifestatie. Eetstoornissen beginnen en eindigen in het hoofd van de patiënten: in de emotionele en mentale relatie die ze hebben met eten en voeding.
Twee types
Er zijn twee verschillende types van anorexia nervosa:
- Het eerste is het "restrictieve type": de mensen die aan dit type lijden nemen amper of slechts heel weinig voedsel op door middel van controle en strenge regels die ze zichzelf opleggen, bijv. een erg laag maximum aantal calorieën per dag. Vaak wordt er ook heel lang en veel gesport.
- Het tweede type is het "eetbuien/purgerende" type. Hier wordt de anorexia gekenmerkt door een opeenvolging van eetbuien en compensatiegedrag. Met purgeren wordt zelfopgewekt braken (vinger in de keel, te veel water drinken) bedoeld en het overmatig gebruiken/misbruiken van laxeermiddelen of vocht-afdrijvende medicijnen, waardoor men continue naar toilet moet gaan. Dieetpillen kunnen ook misbruikt worden. Dit "compenserende" purgeergedrag wordt gedaan om de calorieën die men tijdens de eetbui binnenkreeg terug kwijt te geraken. Dit werkt niet, maar vaak zijn het de gedachten en de gevoelens die rond het compenseren hangen die tellen.
Er kunnen erg veel fysieke problemen optreden door dit compensatiegedrag: het gebit en de slokdarm kunnen worden aangetast door het vele braken en de zuur-zout regeling van spijsverteringsysteem kan helemaal in de war gestuurd worden. Ook kan men afhankelijk van laxeermiddelen worden om naar toilet te kunnen gaan.
Bij anorexia zijn de eetbuien gekenmerkt door controleverlies en worden ze "subjectieve eetbuien" genoemd: dat wil zeggen dat de personen zelf voelen dat ze de controle verliezen over hun eetgedrag en niet meer kunnen stoppen met eten, maar dat ze niet per se een objectief (te) grote hoeveelheid voedsel in één keer eten. Er bestaan ook "objectieve eetbuien", maar die zijn niet van toepassing op anorexia nervosa, wél bij boulimia en eetbuistoornissen. Daarover later meer.
Meer dan het gedrag
Bovenstaande types worden van elkaar onderscheiden door het verschillende, kenmerkende gedrag. Herkenbare gedragingen zoals amper eten, overdreven sporten of overgeven zijn echter alleen maar het uiterlijk waarneembare topje van de ijsberg. Het typerende gedrag zijn symptomen. De echte kern van de eetstoornis is onzichtbaar en zit in het hoofd en hart van de patiënt. Daar vormen zich de compulsieve, dwingende gedachten, daar zit de doodsangst om bij te komen of "dik" te zijn, daar broeit de zelfhaat en de schaamte.
Mensen met anorexia (en andere eetstoornissen) ervaren een constante staat van "body dysmorphia": dit is een continue staat van onbehagen met je eigen lichaamsbeleving en jezelf ook zien en voelen als fout, gebrekkig, niet (goed) genoeg. Je kan jezelf, je gewicht en je uiterlijk niet meer objectief of realistisch bekijken of beoordelen. Vanuit deze gevoelens en gedachten vloeit het verstoord eetgedrag voort. Naast deze problematische relatie met het lichaam en het eetgebeuren, kan controle uitoefenen ook een drijfveer zijn achter anorexia nervosa. Soms gebeurt het dat het leven overweldigend en losgeslagen voelt, en dan kunnen voeding en je eigen lichaam de enige, en welgekomen, plaatsen zijn waar je wél nog controle op kan uitoefenen. Dit wordt dan een ere zaak en wordt als sterkend ervaren door de patiënten.
Afwijkende kenmerken: het gevaar van categorisatie
Medisch en diagnostisch wordt er een verschil gemaakt in de "ernst" van anorexia aan de hand van het lichaamsgewicht van de patiënt. Wanneer een patiënt geen klinisch ondergewicht heeft, maar wel de psychologische en gedragsmatige kenmerken, spreekt men over "atypische anorexia". Dit is mogelijks een problematisch onderscheid, omdat het gevaar en de ernst van de ziekte dan precies pas (h)erkend wordt wanneer het zich uiteindelijk uit in medisch schadelijk ondergewicht. Het echte, en minst makkelijk te genezen, gevaar zit echter in de psychologische en emotionele leefwereld van de patiënten. De kernproblematiek zit in de verstoorde relatie die de patiënt heeft met voedsel, het eetgebeuren en hun lichaam(sbeeld). Klinisch ondergewicht is, net zoals het typerend gedrag, een symptoom, en niet de kern van het probleem. Eetproblemen en gewichtsproblemen hangen ook niet per se samen. Iemand met ondergewicht heeft niet per se anorexia nervosa en iemand met een gezond of normaal lichaamsgewicht kan evengoed wél anorexia nervosa hebben, qua gedragingen en mentale beleving, zoals in het voorbeeld dat ik hierboven gaf.
Boulimia nervosa en de eetbuistoornis
Boulimia nervosa en eetbuistoornissen hebben veel raakvlakken en één cruciaal verschil: mensen met eetbuistoornissen doen niet aan compensatiegedrag na de eetbuien, mensen met boulimia nervosa wel. Bij deze eetstoornissen spreken we over “objectieve eetbuien”, wat wil zeggen dat mensen met één van deze stoornissen tijdens een eetbui wél meer dan een “normale” of gewone hoeveelheid voedsel in één keer opeten. Dat is bij anorexia nervosa niet het geval. Wat wel bij beide soorten eetbuien voorkomt is het gevoel van geen controle te hebben over de hoeveelheid die men eet, of het gevoel hebben dat men niet kan stoppen met eten. Het compensatiegedrag dat mensen met boulimia nervosa hebben is van dezelfde soort als die bij anorexia: men braakt na het hebben van een eetbui het voedsel uit, of/en er worden veel laxeermiddelen of andere medicijnen gebruikt. Bij de eetbuistoornissen gebeurt dit compenserende “purgeergedrag” niet. Wat bij alle stoornissen wel overlapt is het gevoel van schaamte, schuld, walging of diepe neerslachtigheid na de eetbui.
Vooral mensen met een eetbuistoornis, maar ook mensen met boulimia, kunnen het gevoel ervaren dat ze nooit genoeg gegeten hebben en ervaren niet het voldane, tevreden gevoel na een maaltijd. Ze kunnen niet stoppen en blijven, sterker dan zichzelf, dooreten en schrokken, ook al is er geen honger meer, met ernstige emotionele en gewichts- en lichaamsproblemen tot gevolg. Depressies en lage zelfbeelden komen vaak voor bij mensen met een eetbuistoornis, alsook het probleem van vitaminetekorten en gebitsproblemen wanneer er veel ongezonde en suikerrijke voeding wordt gegeten tijdens de eetbuien. De maag zal zich ook uitzetten, wat er voor zorgt dat het verzadigingsgevoel nog meer uitblijft. Controle uitoefenen kon één van redenen achter anorexia nervosa zijn, en zo kunnen stress en emotionele pijn ook een van de redenen achter boulimia en eetbuistoornissen zijn. Eten kan emotionele troost en voldoening brengen, zodat de mensen zich even beter voelen, maar dit loopt compleet uit de hand bij eetstoornissen. Er ontstaan vicieuze cirkels. Een sterke drang en wens om gewicht te verliezen en mager te willen zijn schuilt ook achter de eetstoornissen en de trieste schuldgevoel spiraal wordt eens zo intens wanneer de eetbuien voorbij zijn.
Zijn er lichamelijke en psychosociale signalen?
Mensen die aan eetstoornissen leiden zijn vaak erg veel of obsessief bezig met eten en voeding, het behelst heel veel van hun dag, waar andere hobby’s of andere aspecten van het leven op den duur onder lijden. Calorieën tellen, heel kieskeurig zijn over wat men eet (anorexia), of net heel veel en heel snel op korte tijd eten (boulimia en eetbuistoornis) … Soms vermijden mensen ook sociale of gemeenschappelijke eetmomenten, omdat ze zich schamen over hoeveel ze eten (eetbuistoornis) óf omdat ze dan net zouden moeten eten (anorexia). Overdreven sporten én overdreven veel bezig zijn met het lichaamsgewicht en uiterlijk komen ook vaak voor: vaak zijn de lichaamsvormen en het cijfer op de weegschaal de cruciale, zo niet exclusieve, factoren die de zelfwaarde en het zelfbeeld van iemand met een eetstoornis bepalen.
Wanneer je systematisch merkt dat mensen onmiddellijk na een maaltijd langdurig naar toilet gaan, kan er iets mis zijn. Dit zou bijv. kunnen zijn voor te braken en zo de maaltijd te compenseren. Wanneer mensen tijdens het eten “spelen” en prutsen met hun voedsel, super traag en weinig eten, tijdens de maaltijd naar toilet gaan om bijv. stiekem eten weg te gooien … Dit zijn allemaal tekenen aan de wand die op anorexia kunnen wijzen. Ook kan het voorkomen dat er eten (uit de frigo, uit de kast) “verdwijnt”, en dat je onverklaarbaar veel lege verpakkingen tegenkomt. Dit kan wijzen op een eetbuistoornis die in het geniep beleefd wordt.
Lichamelijk kan je ook op verschillende manieren opmerken dat iemand mogelijk een eetstoornis heeft. Zo kan bij anorexia vaak de menstruatie uitblijven, en bij boulimia ook, wanneer er sprake is van ondergewicht en een erg verstoorde voedselvertering. Slaapproblemen kunnen zich ook ontwikkelen, alsook angstgevoelens, chronische vermoeidheid en hartritmeproblemen. Gebitsproblemen kunnen zoals gezegd ook vaak voorkomen en mensen met boulimia hebben vaak een opgezwollen gezicht. Broos en futloos haar komt ook vaak voor, evenwel als koude handen en voeten. Mensen met anorexia kunnen ook lichte donsharen ontwikkelen over het gezicht, de torso en de armen: dit is een tegenreactie van het lichaam op het gebrek aan vet, om warmte vast te houden.
Herstel en psychologische schade
Dit blogartikel schrijft veel over fysieke symptomen, signalen en gedragingen van de eetstoornissen, maar cruciaal om te begrijpen is hoe krachtig en groot de psychologische component achter deze ziektes is. De gedachten van een patiënt dicteren alles: hun gedrag, gevoelens én zelfbeeld. Klinisch ondergewicht kan men bij een medische interventie zo nodig gedwongen herstellen via sondevoeding, maar de giftige psychologische greep die achter eetstoornissen zit is veel moeilijker te doorbreken. Compulsieve gedachten vormen een spiraal en voeden het monster dat zegt dat magerheid de ultieme droom is en dat eten uit den boze, vetmestend slecht is. Niets draait hier om gezondheid, maar alles om die obsessieve ideaal. We zouden er als cultuur, opvoeders en vrienden goed aan doen om niet langer waardeoordelen vast te hangen aan bepaalde gewichtscategorieën of lichaamstypes: het maakt mensen ziek. Genezen van deze ideeën en een gezond eetpatroon ontwikkelen vragen intensieve en langdurige begeleiding. Het herstel is met vallen en opstaan, met vaak regelmatige terugvallen in ongezonde patronen. Dit is normaal: dit zegt iets over de krachtige greep en de ernst van eetstoornissen, niet over de “zwakte”, “sterkte”, of “wilskracht” van patiënten. Wees waakzaam, en laat hulp toe.
We geven jullie graag nog de volgende info- en hulpbronnen mee:
(Zelf)hulpcentrum ANBN: www.anbn.be
Expertisecentrum eet- en gewichtsproblemen: www.eetexpert.be
Veel artikels, hulpbronnen en richtlijnen omtrent gezonde en evenwichtige voeding: https://www.gezondleven.be/themas/voeding
Deze blog is gebaseerd op de wetenschappelijke informatie die voorhanden is in 2021. Niet zelden krijgt de wetenschap nieuwe inzichten en worden nieuwe paden betreden. We trachten onze blogteksten regelmatig te reviseren, om lezers zo correct mogelijk te informeren. Voor deze blog raadpleegden we info van het Kenniscentrum Eet- en Gewichtsproblemen, publicaties van Eos Wetenschap & Trace, The Conversation, de vereniging ANBN en gezondheidenwetenschap.be.
Copywriter: Inge Bleyweert
Redactie: Ria Plasschaert
