Verlies en rouw: de wereld draait door, maar intussen draait de wereld door

We leven in vreemde tijden, dat is één van de enige zekerheden die we op dit moment lijken te hebben. Door de hevig opmars van Corona in België, Nederland, Europa en eigenlijk in heel de wereld worden we onderworpen aan heel wat maatregelen die ons dagelijkse leven ontzettend beïnvloeden. Velen zijn overleden aan het virus, maar ook andere doodsoorzaken blijven hun tol eisen. Verliezen die rouwende slachtoffers achterlaten, die niet eens behoorlijk afscheid kunnen nemen. In deze blog geeft een rouwconsulente je tips hoe je kunt omgaan met verlies en rouw in tijden van een pandemie. 

Persoonlijke getuigenis van een transitie 

Reeds bijna twee jaar houdt Corona ons geteisterd en dienden we noodgedwongen heel wat aan te passen. Allemaal met één doel: het coronavirus zo weinig mogelijk slachtoffers laten maken.  Uiteraard nemen we die maatregelen voor lief, maar dat het veel vraagt van mensen, kunnen we ook niet ontkennen. We gaan deze periode en haar gevolgen nog jaren met ons meedragen, mogelijks zal dit zelfs een blijvende impact hebben. 

Als gesprekspartner voor mensen in een verliessituatie heb ik me de afgelopen dagen toch een aantal bedenkingen gemaakt. Deze zijn niet kritisch bedoeld, maar vooral om de weg die we de laatste jaren hebben afgelegd  - rond het bespreekbaar maken van rouw en verlies - niet verloren te laten gaan in de massaberichtgeving en in de maatregelen die nu van toepassing zijn. Waar we fysiek onze afstand moeten bewaren, lijkt de nabijheid van hart, van verbinding nu dubbel zo belangrijk.  

Zelf diende ik de voorbije maanden afscheid te nemen van mijn moeder en dan merk je dat je zelfs als rouwconsulente machteloos staat. Dat je het allemaal wel goed kan weten, dat je hoofd weet dat het nodig is dat je de maatregelen respecteert, maar dat je hart niet wil volgen… Dat het wegvallen van alles wat zo vanzelfsprekend was bij rouw en verlies, toch heel wat wonden slaat. 

Manu Keirse, een icoon op gebied van omgaan met rouw en verlies in ons land, omschrijft tegenwoordig terecht het rouwproces niet meer als rouwverwerking, maar spreekt over transitie. En dat is het ook. Je doorloopt een proces dat je meeneemt van de situatie vóór het verlies, naar de situatie erna. En in tijden van Corona kan dat verlies héél erg veel betekenen. Er zal altijd een tijd voor en een tijd na Corona zijn. 

Kan je doorgaan zonder afscheid nemen?

Als ik spreek over rouw en verlies, dan denk ik de eerste plaats aan verlies door overlijden. Het virus veroorzaakte tot op vandaag onnoemlijk veel doden, de cijfers zijn wereldwijd hallucinant. Maar niet alleen corona veroorzaakt veel menselijk leed, in juli werden we geconfronteerd met de overstromingen waar ook heel wat mensen het leven lieten. Dagdagelijks merken we dat mensen overlijden en dat het afscheid nemen nog steeds niet kan zoals we het altijd kenden. Condoleren mag, maar je dient de anderhalve meter te respecteren en een mondmasker te dragen. Natuurlijk is het beter dan in het begin van de pandemie, waar er niet eens de kans was om op een menselijke manier afscheid te nemen, zelfs niet na het overlijden. Ook in Vlaanderen zijn er mensen die hun geliefde niet meer mochten zien, en afscheid moesten nemen van een gesloten kist. Nu is het gelukkig allemaal wat versoepeld, maar toch… 

Intussen draait, zoals gezegd, de wereld door, en sterven er ook mensen door andere oorzaken. Ongevallen blijven helaas gebeuren, en ook kanker, hart-&vaatziekten, beroertes… stoppen niet met bestaan omwille van Corona. Ze eisen hun eigen slachtoffers. In België sterven er per dag gemiddeld 293 mensen (bron: www.statbel.fgov.be). 

Ook het afscheid van deze overledenen ziet er waarschijnlijk helemaal anders uit dan dat de nabestaanden voor ogen hadden. Alleen al het feit dat er specifieke regels zijn bij de koffietafels, dat we elkaar niet mogen aanraken om te troosten, laat heel wat mensen verweesd achter. 

In literatuur lees je hoe belangrijk een persoonlijk afscheid is, hoe belangrijk het is om een overledene nog te kunnen groeten, om zo verder te kunnen gaan in de transitie. Van alle emoties die bij een transitieproces horen, zullen ongeloof, eenzaamheid, boosheid, verslagenheid en angst hier misschien de bovenhand halen. 

Er is veel dat dus niet kan, en dat dat jammer is, is een zwaar understatement. 

Er zijn echter een aantal dingen die wél kunnen. Dingen die het daarom niet maken zoals je het wenste maar die wel kunnen helpen om het rouwproces te faciliteren. 

Tips als je de overledene niet meer kan zien na zijn/haar overlijden

• Vraag aan de begrafenisondernemer om meerdere foto’s te maken van de overledene. Dat kan op verschillende manieren. De begrafenisondernemer kan een foto nemen van het lichaam van de overledene, of enkel van zijn/haar handen, een tattoo, …. Op die manier kan iedere nabestaande zelf kiezen wat hij aankan om te zien. Een foto van de overledene kan helpen om de realiteit onder ogen te laten zien. 

• Je kan ervoor kiezen om de kist mee vorm te geven. Tegenwoordig is het mogelijk om de kist zelf te beschilderen. Het kan ook een (kralen)ketting of slinger zijn. Op die manier kan je als nabestaande(n) stilstaan bij het overlijden. Belangrijk is wel dat je met je begrafenisondernemer bespreekt wat er wel of niet kan volgens de voorschriften. 

• Je kan eventueel ook een laatste cadeau voor de overledene in de kist doen. Dat kan een brief zijn, of een foto, een gedicht, een tekening,… Let wel dat je met de begrafenisondernemer overlegt wat wel of niet mag volgens de voorschriften. 

•  Je kan zelf het gedachtenisprentje ontwerpen. Op die manier kan je op een andere, heel persoonlijke manier bezig zijn met het afscheid. 

Tips als je niet aanwezig kan zijn op de afscheidsplechtigheid

Doordat er nog steeds regels zijn rond quarantaine en isolatie, kan het gebeuren dat je niet aanwezig kan zijn op een begrafenis ondanks het feit dat je niet ziek bent en echt wel je ondersteuning wil aanbieden.

• Sommige  begrafenisondernemers  hebben  de  mogelijkheid  om  de  plechtigheid  online  te streamen. Je kan dit navragen. In de lockdown werd dit zeer regelmatig gedaan, maar ook nu nog bieden sommige uitvaartondernemingen dit aan.

• Je kan zelf (vragen) om te filmen of om foto’s te maken. Probeer voor materiaal te zorgen dat geen “lawaai” maakt. Het klikken van een fototoestel kan voor de wel aanwezige rouwenden ook heel storend werken. Vooral ook als er jonge kinderen zijn, kan het maken van herinneringen een steun zijn bij de rouwverwerking.

• Je kan zorgen voor een eigen ritueel, je kan een kaarsje branden op het moment van de plechtigheid of naar muziek luisteren die je in gedachten meenemen naar de overledene of zijn/haar familie. Je kan bijvoorbeeld een steen beschilderen met een boodschap die je op een later moment op de herdenkplek kan leggen. 

• Je kan extra tijd nemen om een persoonlijke kaart of brief te schrijven naar de nabestaanden. 

Oprechte woorden kunnen voelen als een warm deken. Je kan dan herinneringen ophalen aan de overledene en je kan persoonlijke woorden van troost neerschrijven. Als je je zo weinig mogelijk wil verplaatsen, kan je postzegels online bestellen zodat je ze niet in het postkantoor moet gaan halen. 

Online rouwen

Sowieso is onze leefwereld de laatste jaren meer en meer geëvolueerd naar online. Ook voor rouwen is dat het geval. Herdenkingspagina’s, condoleance registers en sociale media kunnen daarin allemaal een rol spelen. 

• Een herdenkingspagina kan je bijvoorbeeld aanmaken via  verschillende websites. Dit is meestal gratis. Via google kan je ingeven ‘herdenkingspagina aanmaken’. Je kan een site kiezen waar je je het beste bij voelt. 
• Op facebook kan je een ‘in memoriam’ pagina aanmaken. Bij zo een gedenkpagina blijft het facebookprofiel na overlijden zichtbaar en krijgt het de vermelding ‘Ter nagedachtenis aan’. Op deze pagina kunnen dan foto’s gepost worden, of anekdotes en herinneringen. 
• Je kan op YouTube een playlist maken met liedjes die je aan de overledene herinneren. Dit hoeft niet openbaar te zijn, maar kan ook met een beperkte groep gedeeld worden. 
• Via mail, sociale media, een rouwadvertentie kan je aan anderen laten weten op welke manier mensen toch de tijd kunnen nemen om iemand te herdenken of om nabestaanden te ondersteunen in deze moeilijke tijd. 

Bij deze tips hebben we ons beperkt tot een aantal mogelijkheden naar aanleiding van een overlijden. We zijn er getuige van dat de maatregelen die vandaag gelden ook zorgen voor heel wat andere verlieservaringen. Verlies van dagelijkse structuren, zekerheden en sociale contacten om er maar een paar te noemen… In deze periode van het jaar staat verlies op de voorgrond, maar ook het besef dat er eens weer veel meer mogelijk zal zijn.